Tuchowskie zabytki – pomniki historii

Rynek

Został wytyczony przez nieznanego z nazwiska zasadźcę wkrótce po lokacji – w 1341 r. i w takim kształcie pozostał do dziś. Jest to leżący w centrum miasta prostokątny plac. Typowe dla układu średniowiecznego są wychodzące promieniście z narożników ulice, prowadzące do miejscowości leżących w sąsiedztwie miasta. W centrum rynku znajduje się ratusz – kiedyś budowla drewniana, pochodząca z 1579 r. Istniejący budynek został wzniesiony w roku 1874 w stylu klasycystycznym. Jest to budynek piętrowy z kolumnowym portykiem i wieżyczką zegarową. Obecnie siedziba władz miasta. Tuż obok znajduje się figura św. Floriana, którą ufundował opat benedyktynów Florian Amand Janowski w roku 1781. Na rynku w każdy wtorek odbywa się jarmark, zgodnie z przywilejem wydanym przez Kazimiera Wielkiego w akcie lokacyjnym.

Tryptyk z Tuchowa

Najstarszym zabytkiem sztuki sakralnej Tuchowa jest pochodzący z 3. ćwierci XV wieku tzw. tryptyk z Tuchowa (zwany także „Świętą rozmową z Tuchowa”) z kościoła św. Jakuba i obecnie znajdujący się w Muzeum Narodowym w Krakowie. Zachowała się część centralna i jedna kwatera bocznego skrzydła. Autorem jest Jan z Nysy – nadworny malarz króla Kazimierza Jagiellończyka.

Czytaj więcej na temat Tryptyku z Tuchowa

Izajasza Wizja Wiecznego Pokoju witraż zwany też Okna Ardona

Arcydzieło urodzonego w Tuchowie Mordechaja Ardona w Muzeum Miejskim w Tuchowie

Izajasza Wizja Wiecznego Pokoju (1982-84) Witraż, 600 x 1660, Mordechaj Ardon (1896-1992)

Witraż jest zbudowany w formie tryptyku i zawiera zapisane proroctwo Izajasza na koniec dni oraz nadzieję na wieczny, powszechny pokój dla całego świata, jak jest napisane: „I wszystkie narody popłyną do niego i przyjdzie wiele ludów…”

Czytaj więcej na temat Okna Ardona

Kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny

Znajduje się na wzgórzu zwanym Lipie. Według legendy była tu dawniej pogańska gontyna. Stara tradycja benedyktyńska utrzymuje, że na jej miejscu jeszcze przed rokiem 1079 zbudowano drewniany kościółek, który ponoć poświęcić miał biskup Stanisław Szczepanowski. Po przeniesieniu parafii na lewy brzeg Białej kościółek podupadł do tego stopnia, że zakazano w nim odprawiania mszy. Jego późniejszy rozwój związany jest z kultem cudownego obrazu Matki Boskiej Tuchowskiej, którego początki sięgają końca XVI w. Kiedy pielgrzymów zaczęło przybywać (w latach 30. XVII w. około 15 tysięcy w święto Nawiedzenia NMP), benedyktyni – ówcześni opiekunowie świątyni i właściciele klucza tuchowskiego – podjęli starania o budowę nowego kościoła. Wznoszony był długo: od 1665 do 1682 roku. Budynek jest barokowy, z cegły i kamienia, z bogato zdobioną ścianą fasadową. Prowadzą do niego strome i wysokie schody. Na dziedzińcu wybudowano drewnianą kaplicę i ambonę na potrzeby liturgii odpustowej. Obecnie znajduje się tu polowy ołtarz, a pod nim sala widowiskowa i inne, mieszczące ruchomą, czynną cały rok, szopkę oraz muzea: misyjne – zawierające eksponaty zebrane przez redemptorystów pracujących na misjach, głównie w Ameryce Południowej – oraz etnograficzne. W zespole klasztornym jest jeszcze trzecie muzeum – sanktuaryjne. W ciągu wieków najpierw benedyktyni, a od 1893 r. redemptoryści powiększali świątynię, dobudowując nowe kaplice, wieżę i rozbudowując klasztor, w którym od 1921 r. mieści się Wyższe Seminarium Duchowne redemptorystów – jedyna tuchowska wyższa uczelnia. W skład zespołu klasztornego wchodzi także Mała Poligrafia Redemptorystów oraz nowicjat znajdujący się w położonej wysoko w Paśmie Brzanki, na Morgach w Lubaszowej, filii.

Wnętrze kościoła ma wystrój barokowy, zwłaszcza pochodzący z 1741 roku główny ołtarz. Znajduje się w nim cudowny obraz Matki Boskiej Tuchowskiej, który, według legend, miał się objawić na lipie lub przywędrować z Węgier. Badania naukowe wskazują, iż obraz (52,2 x 44 cm), namalowany na desce tłustą temperą na podkładzie kredowym, powstał w Polsce w trzeciej dekadzie XVI wieku i jest dziełem anonimowego artysty, dobrze orientującego się w ówczesnych trendach malarskich. Tuchowska Madonna (podobno najpiękniejsza spośród polskich) ma pewne cechy wspólne z pochodzącym z roku 1508 „Tryptykiem bodzentyńskim” autorstwa Marcina Czarnego, nie można jednak stwierdzić, iż ten artysta jest autorem tuchowskiego obrazu lub że wyszedł on z jego warsztatu.

Z cudownym obrazem Matki Boskiej, który pojawił się w Tuchowie około 1530 roku, wiąże się kult maryjny, bowiem od 1597 roku odnotowano tu wiele łask i cudów. W 1641 roku biskup krakowski Tomasz Oborski powołał komisję do zbadania tychże. Zebrała ona świadectwa tych, którzy łask doznali i wystąpiła do biskupa o stwierdzenie cudowności obrazu, co wyżej wymieniony biskup uczynił w 1642 r. Fakt ten wpłynął na wzmożenie ruchu pielgrzymkowego, co stało się bodźcem do budowy nowej świątyni, jako że istniejąca była zbyt skromna i ciasna, a pielgrzymów przybywało. W podzięce za otrzymane łaski zostawiali różne wota, nieraz bardzo cenne. Dość powiedzieć, że kiedy w 1785 r. cesarz Józef II nakazał zarekwirować kościołom kosztowności, z tuchowskiego wywieziono ich 16 wozów! Po uznaniu obrazu za cudowny benedyktyni zaczęli myśleć o jego koronacji, lecz splot niesprzyjających okoliczności (m.in. kasata zakonu) uniemożliwił im osiągnięcie celu. Od 1893 roku kościołem i obrazem opiekują się redemptoryści. Ich przybycie do Tuchowa było odpowiedzią na potrzeby wzrastającego kultu Matki Bożej. Wykorzystali okazję (50 rocznica ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu, rok jubileuszowy: 8 XII 1903 – 8 XII 1904) i rozpoczęli starania o koronację tzw. koronami papieskimi. Powołano w 1903 r. drugą komisję, która potwierdziła ustalenia poprzedniej i stwierdziła nowe cuda. Na tej podstawie kapituła watykańska wnioskowała o zgodę na koronację, a papież Pius X w breve z 28 IX 1904 r. na nią zezwolił. Uroczystości koronacyjne odbyły się 2 X 1904 r. Wzięło w nich udział około 130 tys. wiernych.

• 

• 

Koronatorem obrazu był biskup tarnowski Leon Wałęga. Aktu dokonano w namiocie specjalnie ustawionym na polach hr. Rozwadowskiej po lewej stronie Białej. W miejscu ustawienia namiotu jest obecnie krzyż, a równinę tę nazywa się czasem placem koronacyjnym. Z biegiem lat sanktuarium tuchowskie stało się jednym z najważniejszych sanktuariów maryjnych w Polsce. W 2010 r. zostało podniesione do godności bazyliki mniejszej. Odwiedzają ją pielgrzymi nie tylko z Małopolski, lecz także z dalszych miejscowości, a nawet z zagranicy (np. Słowacy). Widoczne jest to zwłaszcza w lipcu (2 – 8 lipca), kiedy odbywa się tygodniowy odpust, zwany wielkim (mały – 8 września). Przybywają liczne pielgrzymki (np. strażaków, kolejarzy, leśników, służby zdrowia), rokrocznie około 150 tys. pątników. Obok warstwy religijnej zachowały się też resztki elementów odpustowego folkloru.

Kościół pw. św. Jakuba Apostoła

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Usytuowany na lewym, wysokim brzegu Białej, niedaleko rynku. Pierwsza świątynia na tym miejscu została zbudowana prawdopodobnie jeszcze przed rokiem 1460. W roku 1627 zbudowano nową, obszerniejszą, która uległa spaleniu w czasie wielkiego pożaru w 1789 r. Obecny budynek powstał w latach 1791 – 1797 z fundacji benedyktynów tynieckich. Świątynia odznacza się harmonijną architekturą i należy do najlepszych w Polsce przykładów kościołów w stylu późnobarokowym, rozpowszechnionym w krajach habsburskich. Wnętrze kościoła zawiera cenne zabytki, z których najstarszym jest kamienna kropielnica, być może z XVIII wieku. Wyposażenie świątyni pochodzi z XVIII w. i nosi znamiona rokokowe, zwłaszcza wielki ołtarz z kręconymi kolumnami i rzeźbami. Rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego – uratowana jako jedna z nielicznych z wielkiego pożaru – pochodzi także z końca XVIII. Kościół leży na „Szlaku św. Jakuba” prowadzącym przez całą Europę do hiszpańskiego Santiago de Compostela.

Ochronka ss. Służebniczek

Budynek przy ul. Zielonej powstał w 1891 r. z fundacji hr. Ludwiki z Zamojskich Rozwadowskiej. W czasie I wojny został poważnie uszkodzony. Po II wojnie światowej mieściły się tu ośrodek zdrowia i izba porodowa. Obecnie siostry znacznie go rozbudowały. Prowadzą tu przedszkole.

Budynek „Sokoła”

Tuchowski oddział Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” powstał w roku 1898. Dla uczczenia 500 rocznicy bitwy pod Grunwaldem postanowiono zbudować siedzibę oddziału. Budynek (przy ul. Chopina) oddano do użytku w 1911 r. Posadowiony na planie prostokąta z dwiema przybudówkami po bokach. Ściana frontowa z portykiem zakończonym łukiem, takież okna. Na górze pseudogotyckie wieżyczki. Na ścianie frontowej tablica ku czci czterech tuchowian, poległych w wojnie bolszewickiej 1920 r.

Kaplica rodowa Rozwadowskich

Znajduje się na nowym cmentarzu, powstałym w 1890 roku na ziemi ofiarowanej miastu przez L. Rozwadowską. Jej staraniem wybudowano tu w 1904 roku neogotycką kaplicę z kryptą grobową. Na ścianie szczytowej nad ostrołukowym portalem widnieją herby Rozwadowskich – Trąby oraz Zamojskich – Jelita.

Opracowano na podstawie publikacji o Tuchowie, a w szczególności:
S. Derus, Tuchów. Miasto i gmina do 1945 r.; Kamienie milowe cz. I i II pod red. J. Kozioła; J. Kozioł, Tuchów i okolice; A. Krupiński, Krajobrazy i zabytki ziemi tuchowskiej; Pokłosie tuchowskich jubileuszy pod red. A. Kowalika i J. Kozioła oraz folderów i wydawnictw okolicznościowych.