Zarys historii

Kiedy Tuchów pojawił się jako osada – tego na pewno stwierdzić się nie da; być może już w czasach rzymskich, a może nawet wcześniej, o czym świadczyć mogą znaleziska archeologiczne (siekierka krzemienna, fragmenty ceramiki cienkościennej). We wczesnym średniowieczu Małopolska weszła w skład organizmu państwowego plemienia Wiślan, a po upadku Państwa Wielkomorawskiego (906 r.) – w skład powstającego państwa polskiego. Wyniki dotychczasowych badań historyków zdają się wskazywać na epokę Bolesława Chrobrego jako na początek osady; był to bowiem okres pierwszej kolonizacji doliny Białej. Przypuszcza się, że istniał tu gródek, stanowiący aprowizacyjne zaplecze królewskiej drużyny; mieszkańcy osady trudnili się hodowlą, o czym świadczą niektóre nazwy miejscowe (Gadówka, Wołowa, Karwodrza). Pochodzenie nazwy osady jest niejasne i nie zostało dostatecznie wyjaśnione. Być może jest to nazwa dzierżawcza, pochodząca od nazwiska Tuch (może zasadźcy), które jednak w źródłach nie zostało tu odnotowane. Z tego to okresu pochodzi – jak powiada legenda – najstarszy kościółek, usytuowany na wzgórzu Lipie. Według niej miał go poświęcić biskup i późniejszy męczennik Stanisław ze Szczepanowa. O tym jednak źródła historyczne milczą.

Pierwszym dokumentem, w którym pojawia się nazwa osady – „Tucov” – jest tzw. przywilej Idziego z roku 1125. Dokument ten dostarcza ważnej informacji o jej historii: druga żona króla Władysława Hermana, Judyta Salijska, w skład posagu której wchodziły te ziemie, podarowała je pod koniec XI wieku benedyktynom tynieckim, a papież donację tę potwierdził. Odtąd benedyktyni zarządzali nie tylko Tuchowem, ale całym tzw. „kluczem tuchowskim”. Dbali o osadę i kiedy w początkach XIV wieku odkryto tu pokłady bardzo cennej wówczas kopaliny – soli, wystąpili (ówczesny opat Bogusław) do króla Kazimierza Wielkiego o podniesienie osady do rangi miasta. Król, wziąwszy pod uwagę dotychczasowe zasługi opata dla królewskiego majestatu (o czym wyraźnie mówi na początku aktu erekcyjnego), postanowił się do prośby przychylić i 2 listopada 1340 roku decyzję taką podjął. Osada stała się miastem na prawie niemieckim (magdeburskim). Otrzymała samorząd, herb (obecnie nieco zmodyfikowany) i prawo jarmarku co wtorek. Na lewym brzegu Białej wytyczono rynek, który zachował swój kształt do dziś. Wkrótce obok rynku pobudowano kościół pod wezwaniem św. Jakuba, ponieważ komunikacja z tym starszym, położonym na prawym brzegu rzeki, była utrudniona, a czasem wręcz niemożliwa.

Pomyślny rozwój miasta przypadł na wieki XV i XVI. Pojawili się tu liczni rzemieślnicy: piekarze, rzeźnicy, piwowarzy, tkacze, szewcy, rozwinęło się życie cechowe. Tuchowscy kupcy utrzymywali ożywione kontakty handlowe, głównie z Węgrami. Handlowali solą, którą wydobywano przez około 300 lat, bydłem, przywozili wino.

Stopniowy upadek miasta nastąpił w wieku XVII, zwłaszcza po szwedzkim potopie, kiedy Tuchów padł łupem wojsk Rakoczego, które mieszkańców ograbiły a miasto w znacznym stopniu zniszczyły. Dzieła dopełniły zbierające obfite żniwo zarazy oraz pożary, z których najbardziej dla miasta tragiczny był ten z roku 1789 – spłonęły 24 domy w rynku, kościół św. Jakuba, budynek szkolny i stodoła wojskowa, były ofiary w ludziach. Prawie 100 lat po tym wydarzeniu powołano do życia straż pożarną (1883 r.)

Po I rozbiorze Tuchów znalazł się w Galicji, co w znacznej mierze zadecydowało o dalszych losach miasta. Cesarz Józef II skasował w 1782 roku wiele zakonów, w tym benedyktynów. Ziemie wchodzące dotąd w skład klucza tuchowskiego przejęło państwo. Wystawiono je na licytację. Dobra tuchowskie kupił hrabia d’Altona, później baron Hirsch. Od niego odkupili je Rozwadowscy, którzy byli ich właścicielami do 1945 r. i wiele dobrego dla miasta zrobili, zwłaszcza hr. Ludwika z Zamojskich Rozwadowska , m.in. ufundowała ochronkę, przekazała teren pod cmentarz.

Powolne ożywienie gospodarcze odnotowano w II połowie XIX wieku. Powstały: most na Białej, poczta, linia kolejowa, tarnowsko-leluchowska, łącząca z Wiedniem, dzięki której charakterystyczny wyrób tuchowskich masarzy – kiełbasa tuchowska – do stolicy docierał. Osiedlili się w mieście Żydzi. Przez kilkanaście lat Tuchów był nawet „becyrkiem”, czyli czymś w rodzaju powiatu.

Kolejna fala zniszczeń to okres I wojny światowej, podczas której Tuchów mocno ucierpiał, gdyż znajdował się w strefie frontowej i przechodził kilkakrotnie z rąk do rąk. Mieszkańcy narażeni byli na liczne grabieże, rekwizycje, konfiskaty; padali ofiarami zabójstw i działań bojowych, w tym wielkiej bitwy armatniej w czasie ofensywy gorlickiej w maju 1915 r. W klasztorze i dworze Rozwadowskich utworzono szpitale, a w budynku „Sokoła” – cerkiew. Pałac Rozwadowskich został doszczętnie obrabowany, uszkodzony został niedługo przed wojną wyremontowany kościół św. Jakuba, zniszczono ratusz i most na Białej, przy rynku zostało zaledwie kilka całych, ale obrabowanych domów. Z trzech tysięcy mieszkańców po wojnie zostało około pięciuset. Na pograniczu gmin Pleśna i Tuchów toczyła się w dniach 22 – 25 XII 1914 r. bitwa, w której wzięła udział I Brygada Legionów pod dowództwem ppłk. Kazimierza Sosnkowskiego, a która przeszła do historii jako „bój pod Łowczówkiem”. Wielu mieszkańców Tuchowa i gminy brało udział w walkach Legionów. Tradycje walki o wolność sięgają tu czasów Grunwaldu, powstań narodowowyzwoleńczych; przed I wojną światową działały w gminie Polskie Drużyny Strzeleckie, z których rekrutowali się legioniści. Chlubną rolę odegrał też ruch sokolski – w Tuchowie przed I wojną i w okresie międzywojennym działało prężnie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.

W okresie międzywojennym miasto dźwigało się powoli z upadku spowodowanego wojennymi zniszczeniami. Działały tu liczne organizacje polityczne; szczególnie rozwinięty był ruch ludowy. Tuchów był jedynym miasteczkiem w powiecie tarnowskim, które zachowało prawa miejskie.

Kontynuacją patriotycznych tradycji był ruch oporu w czasie II wojny światowej, który zaowocował udziałem w Akcji „Burza” Batalionu „Barbara” 16 Pułku Piechoty Armii Krajowej, a także odbywającym się tu w kilku ośrodkach tajnym nauczaniem. Z działań wojennych – w przeciwieństwie do pierwszej wojny – Tuchów wyszedł z niewielkimi tylko zniszczeniami: spalona bóżnica, wysadzony most na Białej i uszkodzony ratusz. Tragedia dotknęła mieszkających w Tuchowie i okolicy Żydów, których zamknięto w getcie i wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. Oprócz tego za udział w ruchu oporu Niemcy wymordowali rodzinę Solarzów w Karwodrzy, Siwaków w Buchcicach oraz matkę i syna z rodziny Ulatowskich w Tuchowie.

Po II wojnie światowej nastąpił rozwój miasta: powstało liceum ogólnokształcące oraz szkoła zawodowa, szpital, drobne zakłady pracy, osiedla mieszkaniowe, Dom Kultury, oczyszczalnia ścieków, wodociągi, ujęcie wody pitnej w Lubaszowej, stacje paliw, przeprowadzono gazyfikację, wyremontowano ratusz i rynek, zbudowano lub gruntownie zmodernizowano budynki szkolne w mieście i gminie.

Opracowano na podstawie publikacji o Tuchowie, a w szczególności:
S. Derus, Tuchów. Miasto i gmina do 1945 r.; Kamienie milowe cz. I i II pod red. J. Kozioła; J. Kozioł, Tuchów i okolice; A. Krupiński, Krajobrazy i zabytki ziemi tuchowskiej; Pokłosie tuchowskich jubileuszy pod red. A. Kowalika i J. Kozioła oraz folderów i wydawnictw okolicznościowych.

Wzmianka historyczna

Dokumenty historyczne świadczą, że od XV wieku tuchowianie doceniali naukę. Większość mistrzów rzemieślniczych była wykształcona. Swe dzieci posyłali nie tylko do szkółki parafialnej, ale również na Akademię Krakowską. Świadczą o tym zapisy w testamentach, rejestry krakowskiej uczelni, w których figurują nazwiska tuchowian, takie jak: Tomasz Wcisło, Bartłomiej Hulasza syn Jana Małego, zwany Melaniuszem i wielu innych. Melaniusz, pragnąc rozszerzyć oświatę w rodzinnym mieście, nabył w roku 1630 za sumę 2 000 ztp kamienicę zwaną Dyrdzińską przy ulicy Floriańskiej w Krakowie i czynsz z niej przeznaczył na utrzymanie dwóch uczniów rodem z Tuchowa. Prawo typowania tego zapisu oddał proboszczom i burmistrzom tuchowskim. Ślady funkcjonowania tego zapisu w archiwum UJ można dostrzec do 1803 roku.

[tab:Włodarze Tuchowa]

Włodarze Tuchowa od 1381 roku

PRAETORIUM OPPIDI TUCHOVIENSIS ET MAGISTRATU

Mikołaj – Wójt; 1381 – ?
Szczeczko – Wójt; 2-ga poł.XIV w.
Stanisław z Bobowej – Wójt; 1393 – 1468
Zygmunt z Bobowej – Wójt; 1408 – 1450
Mikołaj i Jan z Bobowej oraz Uchacz; 1451 – 1482
? 1482 – 1489
? 1489 – 1516
Łukasz Baranowski – Starosta; 1516 – 1521
Jan Taszycki – Starosta; 1525 – ?
Wawrzyniec Bolisznia – Wójt; 1525
Mikołaj Gołąb – Wójt; 1526
Bartłomiej – Rector civitum oppidi Tuchov; 1527
Paweł (piekarz) – Wójt; 1530
Cyryl Chrząstowski – Starosta; 1567 – 1591
Albert Latocha – Wójt; 1577
Marcin Kiszkowski (Kiska) – Rector civitum oppidi Tuchov; 1578 – 1579
Jan Mały; 1579 – 1580
Wincenty Gorczycki; 1580 – 1585
Adam Konwent; 1585 – 1587
Jan Frystak (Krawiec); 1587 – 1590
Adam Konwent; 1590 – 1591
Sebastaian (Stanisław) Goraj; 1591 – 1604, 1635
Jakub Zagórski de Biała – Starosta; 1591 – 1625
Albert Groza – Wójt; 1604 – 1614
Stanisław Drewecki – Wójt; 1614 – 1619
Jędrzej Konieczko; 1619 – 1621
Erazm Pigłowski; 1621 – 1627
Augustyn Szwarcowic; 1627 – 1630
Sebastian Jurkowicz; 1630 – 1632
Stanisław Piska; 1634
Wawrzyniec Dalowic; (1632) 1635
Stanisław Smiło (Smilo); 1635 – 1637
Wojciech Artwiga; 1637 – 1640
Sebastian Goraj; 1639
Sebastian Królik; 1640 – 1635
Chryzostom Gertej; 1653 – 1668
Sebastian Wendrychowski; 1668 – 1671
Wojciech Mielacki; 1671 – 1672
Bartłomiej Sasak; 1672 – 1673
Jakub Dudzicki; 1711 – 1714
Stanisław Ziembski; 1715 – 1727
Stanisław Osiecki; 1729
Mikołaj Szymański; 1731
Stanisław Wachroski; 1733
Grzegorz Lazurowicz – Burmistrz; 1737
Tomasz Kwaśniowski; 1733 – 1740
Sebastian Rynkarowicz – Wójt; 1740 – 1746
Wawrzyniec Wanatowicz; 1746 – 1759
Andrzej Wadoski; 1759 – 1776
M. Kwaśniewski; 1776 – 1777
Józef Szaszor – Prezydent m. Tuchowa 1777 – 1791
Michał Rudnicki – Prezydent m. Tuchowa; 1794
Paweł Dobrzański – Prezydent m. Tuchowa; ?
Wojciech Piotrowski – Wójt; 1789, 1794
Franciszek Wanatowicz – Wójt; 1792
Wojciech Ziębski; 1808
Jan Derechowski; 1817
Maciej Ankiewicz; 1817
Jan Lontka; 1817
Franz Rybicki; 1817
Wojciech Skababski – Burmistrz; 1858
Stanisław Krogulski; 1864 – 1870
Franciszek Frydman; 1870, 1891
Franciszek Derechowski; 1876
Jan Koszyca; 1894
Jan Krogulski; 1900 – 1909
Wincenty Lasko; 1909
Bartłomiej Bazylewicz – Naczelnik RM; 1909-1913
dr Jakub Janiga – Burmistrz; od 1913
Piotr Rachlewicz; od 1920
Kazimierz Goyski; od 1925
Jan Krogulski; od 1927
Władysław Foltyński; 1927 – 1933
Wojciech Dobrzański; 1933 – 1934
Marian Styliński; 1934 – 1939
Jan Eilmes – Burmistrz; 1939 – 1944
Michał Galas – Burmistrz; 1945 – 1950
Józef Zieliński – Przewodniczący PMRN; 1950 – 1951
Stanisław Gniewek – Przewodniczący PMRN; 1952
Klotylda Chwistek – Przewodniczący PMRN; 1956
inż. Karol Derechowski Przewodniczący PMRN; 1956 – 1958
Michał Galas – Przewodniczący PMRN; 1958 – 1961
Jan Przęczek – Przewodniczący PMRN; 1961 – 1963
Stanisław Zieliński – Przewodniczący PMRN; 1963 – 1964
Kazimierz Śliwa – Przewodniczący PMRN; 1964 – 1966
Zygmunt Stanuch – Przewodniczący PMRN; 1966 – 1967
Józef Zieliński – Przewodniczący PMRN; 1967 – 1971
Czesław Dudek – Naczelnik; 1971 – 1981
Marek Karpała – Naczelnik; 1981 – 1988
Maksymilian Kras – Naczelnik; 1988 – 1990
Michał Wojtkiewicz – Burmistrz; 1990 – 1994
Andrzej Słowik – Burmistrz; 1994 – 1998
Mariusz Ryś – Burmistrz; 1998 – 2014
Adam Drogoś – Burmistrz; 2014 – 2018
Magdalena Marszałek – Burmistrz; 2018 –

[tab:Wzmianka]

[tab:Sztych]

W 1668 roku opat Stanisław Szczygielski OSB napisał: “Obraz ten sławą cudów napełnił oną krainę a nawiedza go mnóstwo ludzi. Nie ma czasu, nie ma miesiąca, w którym by do tego kościółka i obrazu Przenajś. Dziewicy, pełnego niewypowiedzianej piękności, wielu nie przebywało pielgrzymów. Co choć zawsze się dzieje, dwa są jednakże w roku okresy pielgrzymkami i uroczystościami najznakomitsze, a to wiosenny i letni, kiedy to pobożni tłumnie Najśw. Pannę nawiedzają i wpatrują się w święty Jej obraz. Wprost nie do uwierzenia, jakie tu wydają głosy, jakie westchnienia z głębi ich serc tam się podnoszą. Czują tu obecność Pana Boga, jak się na to wszyscy z łatwością zgadzają. Wielu pod wpływem Boskiej grozy, a zarazem radości tak się świętością miejsca przenika, iż po zgładzeniu swych win i przystąpieniu do Stołu Pańskiego, wybucha płaczem, modłami i westchnieniami będąc zmiękczeni. Taką sławny ten obraz pielgrzymom się udziela i dusze ich porusza i pobożnych napełnia niezwykłą radością, bezbożnych przerażeniem, dla chorych bodźcem, dla pozostałych w niebiezpieczeństwie ratunkiem, dla zgubionych zbawieniem.
Źródło: Pani Ziemi Tarnowskiej, Sanktuarium Matki Bożej w Tuchowie 1597-1997, Księga Jubileuszowa pod redakcją ks. Stanisława Piecha, Polskie Towarzystwo Teologiczne – Kraków, Wydawnictwo “UNUM”, 1998

Pokolorowany Sztych (przez Stanisława Adamka w 1992 roku) z dzieła Stanisława Szczygielskiego. Obraz ten znajduje się w sali obrad Rady Miejskiej w Tuchowie
Sztych z dzieła Stanisława Szczygielskiego. Tinecia seu Historia Monasterii Tineciensis Ordinis S[ancti] Benedicti. Cracoviae 1668.
Tłumaczenie napisów łacińskich, umieszczonych na obrazie.
Górny napis: “Dziewicy Matki Błogosławionej Tuchowskiej Obraz Cudowny”
Lewa strona: “Witaj Córo Boga Ojca”, poniżej – “Witaj Oblubienico Ducha Świętego”
Prawa strona: “Witaj Matko Bożego Syna”, poniżej: “Witaj Świątynio Przenajświętszej Trójcy”
Dolny napis: “Miła Przyjaciółko Boga. Różo Rozkwitająca. Dziewico Przepiękna. Pamiętaj o nas śmierci gdy nadejdzie godzina”.