Tryptyk z Tuchowa

Najstarszym zabytkiem sztuki sakralnej Tuchowa jest pochodzący z 3. ćwierci XV wieku tzw. tryptyk z Tuchowa (zwany także „Świętą rozmową z Tuchowa”) z kościoła św. Jakuba i obecnie znajdujący się w Muzeum Narodowym w Krakowie. Zachowała się część centralna i jedna kwatera bocznego skrzydła. Autorem jest Jan z Nysy – nadworny malarz króla Kazimierza Jagiellończyka.

Jan z Nysy – mistrz Tryptyku z Tuchowa

Joannes de Nyssa, czyli Jan z Nysy, jako malarz działał w Krakowie w latach 1455-1470. Był zakonnikiem w klasztorze kanoników laterańskich przy kościele Bożego Ciała w podkrakowskim Kazimierzu. Ten klasztor wyróżniał się patronowaniem
sztuce malarskiej. Warsztat brata Jana z Nysy był jedną z ostatnich większych pracowni uprawiających malarstwo nurtu
idealistycznego. Jako malarz zakonny nie był stowarzyszony w instytucjach rzemieślniczych, pracował poza cechem, dlatego nie figurował w dokumentach miejskich Krakowa.
Malował obrazy dla macierzystego kościoła Bożego Ciała oraz dla kościołów związanych z benedyktynami i dla świątyń na prowincji. Jego dziełem były zarówno obrazy na tablicach (deskach), ołtarzowe retabula, jak i dekoracje ścienne. Wykonał
malowidła na ścianach w krakowskiej katedrze. Jego zleceniodawcami byli duchowni, dwór królewski, możnowładcy i mieszczanie. Jan z Nysy pozostawał pod opieką dworu królewskiego na Wawelu i zasłynął jako malarz szczególnie ceniony przez króla Kazimierza Jagiellończyka.

Losy Tryptyku z Tuchowa

1468 – mistrz Jan z Nysy namalował obraz dla kościoła parafialnego w Tuchowie jako wotum opata klasztoru benedyktyńskiego w Tyńcu, Macieja ze Skawiny za pomyślny wynik sporu benedyktynów z papiestwem
w latach 1456-1461 o obsadę prepozytury w Tuchowie.

Obraz posiada cechy typowe dla malarstwa małopolskiego z początku drugiej połowy XV wieku. Reprezentuje nurt zwany idealistycznym. Należy do malarstwa tablicowego. Namalowany jest na desce, temperą na podkładzie kredowym. Formy
dekoracyjne tła pokryte zostały w jednej części srebrem, a w drugiej części złotem.

XV – XIX wiek – tryptyk stanowił retabulum ołtarzowe w kościele św. Jakuba Starszego Apostoła w Tuchowie i służył wiernym przez cztery wieki do czasu wybudowania nowego, murowanego kościoła z fundacji tynieckich benedyktynów, dla którego wykonano w 1864 roku nowy ołtarz główny.

1888 – Tryptyk z Tuchowa trafił do zbiorów nowo powstałego Muzeum Narodowego w Krakowie. Było to działanie patriotyczne i dalekowzroczne w okresie zaborów, polegające na ochronie dóbr kultury narodowej.

Obecnie dzieło mistrza Tryptyku z Tuchowa znajduje się w stałej ekspozycji w galerii „Sztuka Dawnej Polski. XII – XVIII wiek” w Pałacu Biskupa Erazma Ciołka, Oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie, ul. Kanonicza 17.

2018 – władze Tuchowa podjęły decyzję, aby Tryptyk z Tuchowa w 550. rocznicę powstania oraz rocznicę nabycia go przez Muzeum Narodowe w Krakowie powrócił w wiernej kopii do Tuchowa.

2019 – wykonano kopię w skali 1:1 wszystkich obrazów tryptyku i umieszczono dzieło w Muzeum Miejskim w Tuchowie.

Konstrukcja Tryptyku z Tuchowa

Dzieło Jana z Nysy powstałe w XV w. stanowiło nadstawę ołtarzową kościoła parafialnego pw. św. Jakuba w Tuchowie.
Z części składowych tryptyku zachowały się tablica środkowa, czyli korpus oraz tylko jedna kwatera lewego skrzydła, dwustronnie malowana na tej samej desce lipowej. Nie ma więc pewności co do pełnego wyglądu ołtarza z Tuchowa.

Opis lewego skrzydła

Awers: Trzej święci
Obraz przedstawia postacie świętych: Benedykta z Nursji (w czarnym habicie), Jana Ewangelistę stojącego pośrodku i Piotra, który w jednej ręce trzyma klucze, a w drugiej otwartą księgę. Święci stoją na ziemi, na której gdzieniegdzie zaznaczone są rośliny. Jako tło użyta została kotara zawieszona na srebrnym drążku. Ciekawy jej wzór, srebrny na ciemnozielonym tle, wyobraża grube gałęzie i liście gotyckie, a wśród nich dwa rodzaje zwierząt. Motywy te spotykane są na tkaninach XIV wieku i pierwszej połowy XV wieku. Przypominają one ze względu na temat stylizacji tkaniny saraceńskie.

Tło górnej części obrazu jest ryte, rzeźbione w podkładzie kredowym i złocone. Przedstawia liście o szerokich splotach.

Opis części środkowej

Matka Boska z Dzieciątkiem oraz św. Jakubem Starszym i św. Maciejem
Korpus retabulum ołtarzowego stanowi obraz w stylu Sacra Conversazione, czyli Święta Rozmowa. Wypełniają go postacie
tronującej Matki Boskiej z Dzieciątkiem w otoczeniu apostołów: św. Jakuba Starszego i św. Macieja. U ich stóp klęczą
dwaj adoranci w habitach benedyktyńskich.
Przedstawienie Matki Boskiej na obrazie głównym odpowiada wezwaniu kościoła parafialnego w Tuchowie w XV wieku: Ecclesia parochialis sanctae Mariae, czyli Kościół parafialny Świętej Maryi.

Madonna siedzi na tronie. Głowę jej zdobi złota, gotycka korona złożona z liści i kabłąków, na których znajduje się mały krzyżyk.
Lewą ręką Madonna podtrzymuje Dzieciątko. Jezus swoją rękę podnosi w geście błogosławieństwa. Po lewej stronie
Madonny stoi św. Jakub, zwrócony w prawo. Po przeciwnej stronie zaś św. Maciej, z głową lekko zwróconą w lewo.
Główna tablica Tryptyku z Tuchowa niemal w całości pokryta jest formami dekoracyjnymi. Są one w partiach złoconych
modelowane plastycznie w podkładzie kredowym, natomiast w partiach malowanych formy dekoracyjne wypełniają
szerokie płaszczyzny szat.
Na dole, w narożnikach, u stóp świętych klęczą dwie małe postacie adorantów, w habitach benedyktyńskich. Można
w nich rozpoznać dwóch zakonników, którzy byli fundatorami tryptyku.
W adorancie z infułą i pastorałem opartym na ramieniu i klęczącym u stóp św. Macieja dr Maria Goetel-Kopffowa,
kustosz MNK, rozpoznała opata benedyktynów tynieckich – Macieja ze Skawiny – zwanego Skawinką (1452-1477) – założyciela klasztoru w Tuchowie, zaś Ewa Łomnicka-Żakowska uznała w drugim benedyktynie brata Grzegorza,
prepozyta parafii tuchowskiej w latach 1460-1467.

Opis lewego skrzydła

Rewers: Ukrzyżowanie
Na drzewie krzyża o wyraźnie zaznaczonych słojach przybity jest Chrystus. Nad głową ma żółtą aureolę z czerwonymi
liniami stylizowanymi. U góry, na banderoli widnieje napis wykonany minuskułą gotycką: INRI.
Z lewej strony krzyża stoi Matka Boska z rękami złożonymi w geście modlitewnym. Po drugiej stronie stoi św. Jan. Obie figury mają żółte aureole.
Tło jest ciemne, ale jednocześnie ciepłe. Na ziemi namalowana została różnorodna roślinność.

Gdzie można zobaczyć Tryptyk?

Oryginał: Muzeum Narodowym w Krakowie
Kopia: Muzeum Miejskiego w Tuchowie

Literatura:

Gadomski J., Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1420-1470, PWN, Warszawa 1981
Gadomski J., Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1460-1500, PWN, Warszawa 1988
Kalinowska J., Brat Jan z Nysy, malarz krakowski z wieku XV, BHS, Tom 33, nr 4 (1971)
Kalinowska J., Kaplica Jana Hinczy, Waweliana, tom V (1991), PZS na Wawelu, Kraków 1991
Kopera F. i Kwiatkowski J., Obrazy polskiego pochodzenia w Muzeum Narodowym w Krakowie. Wiek XIV-XVI,
MNK, Kraków 1929
Marcinkowski W., Opis obrazu MNK I-45, http://mnk.pl/
Tyniec. Sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII. Katalog wystawy w Zamku Królewskim na Wawelu,
Zamek Królewski na Wawelu, Kraków 1994
Fotografie Tryptyku z Tuchowa udostępniło Muzeum Narodowe w Krakowie

Opracowanie: Witold Argasiński