Wychowanie narodowe

Film Łowczówek 14 przybliżający realia bitwy rozpoczynającej polską drogę do niepodległości obejrzało na platformie YouTube już blisko tysiąc osób. Tymczasem obchody kolejnych rocznic Narodowego Święta Niepodległości, organizowane od 1989 roku, są okazją do przypomnienia, w jaki sposób uroczystości narodowe i patriotyczne obchodzono w szkołach okresu międzywojennego. Punktem wyjścia do tych wspomnień jest książka doktora Andrzeja Niedojadły.

Po roku 1918 z podziałów godzin zniknęły w Galicji lekcje języka niemieckiego, a historię, geografię i statystykę austro-węgierską zastąpiono tymi samymi przedmiotami dotyczącymi Polski. Przez cały okres międzywojenny, duży nacisk kładziono na kwestię wychowania młodego pokolenia. Szkoła miała nie tylko uczyć, ale też budować poczucie narodowej tożsamości, pamięć historyczną na poziomie krajowym i lokalnym oraz świadomość obywatelską.

Praca doktora Andrzeja Niedojadły „Wychowanie narodowe i państwowe w szkołach powszechnych Okręgu Szkolnego Krakowskiego w latach 1918 – 1939” ukazała się nakładem Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Wydawnictwa Diecezji Tarnowskiej „Biblos”. Autor przypomina i opisuje metody, którymi międzywojenna szkoła realizowała te cele. W szkołach tworzono organizacje młodzieżowe, odbywały się akademie, apele, pogadanki, wieczornice, czy wreszcie kwesty na cele narodowe. Wiele przedsięwzięć realizowano koncentrując się wokół chlubnych wydarzeń i postaci z polskiej historii, począwszy od Bolesława Chrobrego, aż po Gabriela Narutowicza. Przywoływano w tym procesie wybitne postaci, m.in. królowej Jadwigi, Mikołaja Kopernika, Piotra Skargi, Tadeusza Kościuszki, Kazimierza Pułaskiego, księcia Józefa Poniatowskiego, Henryka Dąbrowskiego, Józefa Wybickiego, Stanisława Staszica oraz Józefa Bema, a także twórców kultury – np. Juliusza Słowackiego, Henryka Sienkiewicza i Marię Konopnicką. Przypominano bitwę pod Wiedniem, pod Oliwą, Cud nad Wisłą, rocznice powstania listopadowego i styczniowego, utworzenia państwa polskiego po pierwszej wojnie światowej, uchwalenia Konstytucji 3 maja, a nawet powołania Komisji Edukacji Narodowej. Obchody rocznic powstania kościuszkowskiego miały podkreślać i przypominać młodym ludziom o konieczności obrony zagrożonego bytu państwa, świętowanie rocznic kolejnych zrywów narodowych miało na celu prezentowanie uporu Polaków w dążeniu do odzyskania niepodległości. Przywołanie odsieczy wiedeńskiej, czy zwycięstwa nad Szwedami pod Oliwą miały pokazać znaczenie Polski w historii Europy. Po roku 1926 i objęciu władzy przez obóz sanacyjny okazją do organizowania w każdej szkole okolicznościowych uroczystości były także imieniny Józefa Piłsudskiego oraz prezydenta Ignacego Mościckiego, a po roku 1935 rocznica śmierci Marszałka.

Nawet w nauczaniu geografii przywoływano tematykę narodową. Najpierw uczniowie poznawali swoją najbliższą okolicę, a później zdobywali wiedzę na temat instytucji funkcjonujących w mieście i kraju. Był to element szerszego programu wychowawczego, prezentującego związek pomiędzy życiem każdego obywatela, a losem kraju i odpowiedzialności każdego człowieka za życie zbiorowości. Sporą wagę przywiązywano do wycieczek szkolnych, mających nie tylko charakter poznawczy. Miały one też kreować szacunek dla miejsc pamięci narodowej lub prezentować skalę rozwoju gospodarczego Polski.
Ważną dla szkół i uczniów uroczystością były coroczne obchody odzyskania niepodległości, niekiedy łączone z obchodami rocznicy Cudu na Wisłą, czyli zwycięstwa nad bolszewikami w roku 1920. Rozmach i oprawa artystyczna poszczególnych uroczystości i imprez w różnych szkołach była różna. Zależało to nie tylko od chęci, ale przede wszystkim możliwości organizacyjnych, finansowych, wielkości szkoły, czy miejscowości, w której się mieściła. Wszystkie jednak miały wspólny cel – kształtowanie patriotyzmu, utrwalanie pamięci historycznej, a w dalszej perspektywie budowę silnego państwa polskiego w Europie.

Drugą grupą uroczystości, w które angażowano uczniów, były uroczystości lokalne i ważne dla miejscowej społeczności wydarzenia, jak wizyta prezydenta, premiera, ministrów, czy dowódców armii. Miały one budować autorytet państwa i szacunek dla najważniejszych jego przedstawicieli. Tarnowianie ( nie tylko uczniowie) witali prezydenta Mościckiego w roku 1927 ustawieni w szpaler wzdłuż głównej ulicy, mając w rękach flagi narodowe i kwiaty. Wielkim szacunkiem otaczano wojsko i służbę wojskową. Uczniowie uroczyście witali powracające z manewrów oddziały, przygotowywali specjalne, dotyczące lokalnych tradycji i wydarzeń, inscenizacje dla żołnierzy. Uroczysty charakter miało odsłanianie tablic upamiętniających poległych w czasie wojny żołnierzy, a w następnych latach Grobów Nieznanego Żołnierza. Innych charakter, choć wymiar również lokalny, miały akcje społeczne na rzecz niepełnosprawnych, ubogich czy ofiar klęsk żywiołowych. Przykładem jest pomoc dla powodzian w roku 1934. Na wsparcie ubogich przeznaczano dochód z imprez charytatywnych, koncertów i widowisk, przygotowywanych przez szkoły z udziałem uczniów.

Ważnym celem wychowania było wpajanie szacunku dla pracy. Praca traktowana była nie tylko jako źródło pochodzenia dóbr, ale przede wszystkim jako podstawowy czynnik przyczyniający się do zamożności społeczeństwa i potęgi państwa. Dlatego traktowano ją jako obowiązek obywatelski i patriotyczny. Wielką rolę w realizacji wszystkich tych zadań odgrywały działające na terenie szkół organizacje młodzieżowe. Zaczęły one powstawać, zwłaszcza w miastach, zaraz po odzyskaniu niepodległości. Do najbardziej znanych i działających na terenie całego kraju należały: Związek Harcerstwa Polskiego, Związek Młodzieży Katolickiej, Polski Czerwony Krzyż, Liga Morska i Kolonialna, Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami, Towarzystwo Krajoznawcze. W szkołach działały również samorządy i spółdzielnie uczniowskie.

Na podstawie pracy doktora Andrzeja Niedojadły „Wychowanie narodowe i państwowe w szkołach powszechnych Okręgu Szkolnego Krakowskiego w latach 1918 – 1939”. Lublin – Tarnów 2013, wydanej przez Towarzystwo Naukowe KUL i Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej „Biblios”. Andrzej Niedojadło jest doktorem nauk humanistycznych w zakresie historii, wykładowcą Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Tarnowie. Od 1984 roku związany jest z Tarnowskim Oddziałem Polskiego Towarzystwa Historycznego, w którym pełnił funkcję prezesa i wiceprezesa. Był redaktorem naczelnym „Encyklopedii Tarnowa”, autorem szeregu opracowań i artykułów.